در اینجا شروع به نوشمبانی نظری هنرهای تجسمی شماره8 ،بهار و تابستان 1398 131 چکیده: دوران ایران باستان، دوران تشکیل دولت ماد تا پایان حکومت ساسانیان و حمله عرب به ایران اســت. پیش از مهاجرت آریاییها به فالت ایران، اقوامی با تمدنهای متفاوت در ایران میزیستند. در پیامد این امر، جامعه ایرانی نه تنها محتمل ذهنیت جدیدی از مفهوم کودکی، که پذیــرای تعریف نوینی از بازیهای کودکانــه و انواع آن گردید. فرهنگ و تمدن به مفهوم قومنگاری -که آیین و رسوم را نیز شامل میشود- تاثیرات زیادی بر عروسکها، بهخصوص عروسکهای دستساز ســنتی داشتهاست. در این مقاله، برآنیم تا به این پرســش پاســخ گوییم که: جامعه در تمدن ایران باستان چه درک و دریافتی از اســباببازیهای کودکان داشــته و اســباب-بازیهای این دوره چگونه بودهاســت و چه تاثیری از نظر آموزشــی و تربیتی بر کودکان داشتهاســت؟ هدف از این مقاله، بررســی اسباببازی، شکل، طرح و جنس اســباب بازی و انواع آن در دوران ایران باستان میباشد. مشــاهده آثار هنری و مطالعه کتابهای تاریخی آن دوره، مهمترین شــیوه در بررسی این مقاله اســت. از دیگر منابع مهم در این تحقیق، استفاده ار ســفرنامهها و برخی کتاب-های ادبی دوره ایران باســتان بوده است، که مطالب ارزشمندی در خصوص اسباببازی این دوره بهدست میدهد. حاصل پژوهش آن است که اکثر اسباببازیها، از فرمهای ســاده و جنس مفرغ، سفال، شیشه و نقره ساخته شدهاند و اکثر اسباببازیها، محدود به طبقات و اقشار باالی جامعه بودند. این پژوهش، به روش تاریخی تحلیلی و برپایه گردآوری اطالعات، دادههای مستند تصویری و مطالعات کتابخانهای انجام شدهاست. واژگان کلیدی: بازی، اسباببازی، ایران باستان، تربیت بررسی سیر تاریخی اسباب بازیهای متدن ایران باستان مرضیه الهدادی )نویسنده مسئول( مربی، عضو هیات علمی گروه طراحی صنعتی، دانشکده هرن، دانشگاه الزهراء، تهران، ایران ir.ac.alzahra@allahdadi.m: Email بهاره نجاتی کارشناس طراحی صنعتی، دانشکده هرن، دانشگاه الزهراء، تهران، ایران com.gmail@nejati.bahare: Email پریا بیرقیان کارشناس طراحی صنعتی، دانشکده هرن، دانشگاه الزهراء، تهران، ایران com.gmail@beiraghian.paria: Email تاریخ دریافت: 19/01/1397 تاریخ پذیرش: 26/03/1398 132 بررسی سیر تاریخی اسباب بازیهای تمدن ایران باستان مقدمه ســرزمینی کــه در تاریخ جهان، نــام ایران زمیــن به خود گرفت، از زمانهای بســیار دور، مســکن جماعات متعدد و قبایل بیشــماری از قوم بزرگ آریا بود که در سراســر این زمین پهناور پراکنــده بودند)خنجی، 1380 :17 .)هر قومی -همانطور که اذعان شــده- بر پایه باورها، عقاید، ارزشها و داشتههایی استوار اســت که به آن بخش از جنبههای مادی و قابل لمــس آنها، تمــدن اطالق میشود)خوشــحال و مجاوری، 1394 :9 .)تاکنون در ایران، اشیای باستانی زیادی از دل خاک بیرون آمدهاند؛ اشیایی که نه درون مقبرهای پیدا شــدهاند، تا هویت خاصی بگیرند و نه نوشتهای همراهشان بوده، تا چرایی ساختشــان را برای ما روشن کند. اشیایی که یا در ابعاد کوچک ساخته شدهاند، یا نقش و طرحی کودکانه دارند و یا حدس به ابزار بازی بودنشان است. این آثار، کم هم نیستند؛ دربرگیرنده طیف وسیعیاند از سفالینههای کوچک با شیوه ساخت ناشــیانه، پیکرکهای گلی و فلزی کوچک انســانی و حیوانی، مجســمههای چــرخدار و پیکرکهای مادران با کودکی در آغوش، در کنار آثــاری، مثل ظروفی با لوله عمودی)شــیرمک( و جغجغه و غیره، که همه بهنوعی، یادآور بازیچههای کودکان ما با توجه به شــرایط زمانی آن دوره هستند)تاج الدینی، 1390 :2.) این موضوع، آنقدرها هم عجیب و دور از ذهن نیســت. هنوز هم در روســتاهای ما، کودکان به همراه پدران و مادران خود در کنار چرخهای سفالگری، به ساخت بازیچههای کودکانه مشغولند و با ساخت کاسه و کوزههای ابتدایی و عروسکهای انسانی و حیوانی، سعی در تجلی تفکرات کودکانه خود دارند. تحقیقات درباره وسایل بازی کودکان در ایران باستان بسیار اندک است؛ درســت مثل اطالعاتی که از جایگاه اجتماعی و خانوادگی و وســایل بازی آنها موجود اســت؛ اما در میان آثار مکشوفه، اشیایی یافت شدهاســت که گواهی میدهند، میتوان با نگرشــی نوین به آنها نگریست؛ مثل نقوش روی سفالینههای نقاط مختلف ایران، از جمله ظروف کشف شده در تل باکون فارس و شــوش از هزاره پنجــم پیش از میالد، پیکرکهایی از زنان با کودکانی در آغوش از شــوش مربوط به هزاره دوم پیش از میالد یا پیکرکهای ســفالین، فلزی و شیشهای، که به صورت کامال ابتدایی و ساده ساخته شدهاند. از طرفی، وجود تشــابهاتی که بین اسباببازیهای کودکان امروزی با پیکرکهای حیوانات ساخته شده از سفال و فلز با چهارچرخ جهت حرکت که از هــزاره اول پیش از میالد بهجا مانده، کارشناســان را وا میدارد، تا آنها را در میان وســایل بازی قرار دهند)احمدی زاده، 1387 :54.) این پژوهش، تالش مینماید انواع اســباببازیهای کودکان ایران را در تمــدن ایران باســتان مورد تحلیــل توصیفی و محتوایی قراردهد. پرســشهایی که در این پژوهش با آنها پاسخ داده میشود، عبارتند از: 1 .جامعــه در تمدن ایران باســتان چــه درک و دریافتی از اسباببازی و بازی کودکان دارند؟ 2 .طرح و فرم اســباببازیهای دوران ایران باستان چگونه است؟ 3 .اسباببازیهای دوران ایران باستان از نظر اهداف تربیتی و آموزشی چه تاثیری بر روی کودکان داشتهاست؟ روش پژوهش پژوهش حاضر، با اســتفاده از روش پژوهش تاریخی تحلیلی و شــیوه گردآوری اطالعات بهصورت کتابخانهای میباشد. همینطــور از طریق میدانــی نمونههای اســباببازیهای موجود در کتابخانهها و موزهها مورد بررسی قرار گرفتهاست. بنابر موارد گفتهشده، در دستهبندی تحقیق از نظر هدف، این مقاله، تحقیقی تبیینی ارزیابی میشود. تحقیقات تبیینی به دنبال توصیف دقیقی از پدیدهها برآمده و محقق برای کشف ارتباط بین پدیدهها کار خود را با فرضیات و سواالت پژوهشی شــروع میکند و سپس فرآیند پاســخگویی به پرسشهای تحقیق را دنبــال میکند)صادقی نائینــی، 1393 :57 .)از نقطه نظر رویکرد پژوهش نیــز این تحقیق، از روش توصیفی اســتفاده کردهاســت. این نوع پژوهش، به دنبال تشــریح و توصیف پدیدهها میباشد. برای تشــریح شرایط موجود یک محصول)اسباببازی( و کاربری آن، در قالب تحقیق توصیفی به پژوهش پرداختهشدهاست. پیشینه پژوهش متاسفانه در مطالعات انجام شــده بر روی اسباب بازیهای ایران باســتان، به طور دقیق و عمیق به بررسی طرح و فرم و تاثیر اســباب بازی از نظر تربیتی و آموزشــی پرداخته نشده است؛ با این حال، در تعدادی از کتابهای قدیمی و همچنین مبانی نظری هنرهای تجسمی شماره7 ،بهار و تابستان 1398 133 مقاالت و پایاننامهها، اشارات پراکنده به موضوع مورد بحث ما شدهاست که کلیاتی از آنها به شرح زیر میباشد: در کتاب »تاریخ ثعالبی«، ابومنصور نیشابوری)1368 ،)بهنحوه زندگی و بازیهای رایج در عهد ساسانی اشاره کرده است. همچنین در کتاب »فرهنگ عروسکها و نمایشهای عروسکی آیینی و ســنتی ایران« نوشــته پوپک عظیم پــور)1389 ،)درباره آیینهای عروسکی با باورهای مردم و اجرای آن برای منظور معین، تحقیقاتی صورت پذیرفته است. به طور کلی، مقاالت و نوشتارهایی که در این زمینه، به رشته تحریر در-آمده است، عموما در حد توصیف تاریخچه اسباببازی، بهصورت کامال اجمالی است و کمتر به تجزیه و تحلیل پرداخته شدهاست. پیشزمینه تاریخی اسباببازی از اســباببازیهای کــودکان ایرانی در دورههــای پیش از اسالم، اطالعات چندانی در دست نیســت. باستانشناسان در کاوشهایی که در شوش، گیالن و ســیلک کاشان انجام دادهاند، مجسمههای ظریفی از انسان و چهارپایان و پرندگان یافتهاند که از سفال و چوب و سنگ ساخته شدهاند. تعدادی از این مجسمههای ظریف، میتوانند اسباببازی بوده باشند. بعضی از نویســندگان دورههای بعد از اسالم، در نوشتههای خود به اســباببازیهای کودکان ایرانی اشــارهای کردهاند. مثال نویســنده کتاب دارابنامه، در کتاب خود نام بعضی از اسباببازیها، مانند دهل، بوق، گردونچه)گردونه کوچک( و اسب چوبی را آوردهاست. در کتابهای تاریخ و واژهنامههای قدیم نیز نام بعضی از اســباببازیهای سنتی و کهن ایرانی آمدهاســت که از آن میان، میتوان به فرفــره، چالیک)الک دولک(، جغجغه، اســب چوبی و عروسک اشــاره کرد)راوید، 1393.) در تپه ســراب، پیکره ســنگی کوچکی از گراز یــا آدمکی از جنس اســتخوان -که قدمتی در حدود 4000 تا 6000 سال دارد- کشف شدهاست. همچنین پیکره سنگی شیر کوچکی متعلق به اواخر هزاره دوم قبل از میــاد، در کنار معبد »این شوشینک« در ارگ شوش به دســتآمده که بر ارابهای از قیر سوار است. برخی منابع، این پیکرهسنگی را یکی از کهنترین اسباببازیهای ساخت دست بشر دانســتهاند)مجیدزاده، 1387 :89 .) پیکرههای کوچکی در شوش، و مجسمههای سفالی و مفرغی ظریفی به شکل انسان، گاو، گوزن، بزکوهی، قوچ، اسب، گراز و سگ از تپه مارلیک نیز کشف شدهاست. یک مجسمه مفرغی به شــکل گاو -که چهارچرخ بر زیر آن کار گذاشتهاند- از این حفاریها به دســت آمدهاست. این مجســمه، بسیار شبیه اسباببازیهای امروزی کودکان میباشد. به نظر گیرشمن، این پیکرههــای کوچک که ســاخته دســت صنعتگران و پیشهوران دورههای کهن اســت، ساختار اجتماعی و زندگی عادی و ابعاد مذهبی و خصوصــی و نظامی جامعه دورههای کهن را باز مینمایاند. از اینرو، پیکرههای کوچک با اشــکال ساده، برای برآوردن نیازهای روزمره زندگی توده مردم ساخته میشد و چهبسا، افزون بر کاربرد در مراسم و آیینهای مذهبی و انجام اعمال جادویی، بهعنوان اسباببازی و بازیچه کودکان نیز بهکار میرفتهاست)بلوکباشــی، 1386 :13 .)از اسناد و کتیبههای به دســتآمده از دورههای کهن، چنین برمیآید که کودکان آن دورهها نیــز مانند کودکان امروزی با پرندگان و حیوانات کوچک بازی میکردنــد. مثال، روی مهری از دوره هخامنشیان، تصویر زنی نشسته نقش بســته، که در دست پرندهای دارد و آن را برای بازی به دختر خردسالش میدهد. عالوه بر نگارهها و پیکرههای بازمانده از اعصار گذشته، برخی از منابع مکتوب نیز به بازی کودکان و انواع بازیچههای آنها اشاره کردهاند. مثال هرودت، تاریخنگار یونانی، درباره کودکی کورش هخامنشی مطالبی آوردهاست. از جمله در تاریخ بازی »شــاهبازی« کورش و همساالنش را شــرح میدهد. روایت هرودت، طرحها و بخشهــای مختلف این بازی را روشــن میکند. خانهسازی با چوب و گل و سنگ و نگهبانی با سالح و نیزه و در دست داشتن تازیانه برای تنبیه فرودستان توسط شــاه و … به عنوان ابزارهای این بازی به شمار میرفتهاست. ســند مکتوب دیگری که از دوره ساســانیان بازمانده، متن خســرو قبادان و ریدک اســت. این متن با ارزش بسیاری از زوایای ناشناخته زندگی اجتماعی، فرهنگ، تعلیم و تربیت، پوشــاک و خوراک مردم جامعه عهد ساسانی را باز مینماید. ریدک، بزرگزادهای است که خود را به خاندان قباد منسوب میدارد و در مناظره با خسروپرویز، داســتان زندگی خود را بازگو میکند. آنچه از روایت ریدک استنباط میشود، آن است که کمانداری، تیراندازی، سوارکاری، نیزهوری، شمشیربازی، چوگان و چترنگ)شــطرنج( و برخی بازیهای دیگر، مانند َ َ ذ)هشــت پا(، نواردشیر)نرد( و زمب، از َ َشتپ پتواژه، پایبازی، ا 134 بررسی سیر تاریخی اسباب بازیهای تمدن ایران باستان فنون و بازیهایی است که خانوادههای اشرافی عهد ساسانی، فرزندان خود را با آن آشنا میکردند)نیشابوری، 1368 :622- 625.) بازی و اسباببازیهای قدیمی یکی از عناصــر ماندگار و کهن هر ملتی -کــه ارتباط وثیق و ناگسســتنی با ذائقه فرهنگی دارد- بازیهای ســنتی است که در بطــن تاریخ دراز آهنگ هر ملتی، مجــال بروز و ظهور میبایند. کســی به یقین نمیداند، بازیها از چــه زمان و از کجا آغاز شدهاند و چه کسی یا کســانی آغازگر آنها بودهاند. گاهگاهی این بازیها از آثار ادبی و تحقیق سر درآوردهاند، که میتوان به دیرینگی پارهای از آنها، پی برد. امروز یافتههای علمی باستانشناسی فرصت بسیار ارزشمندی را برای تبیین جوامع معاصر و منشا بســیاری از آداب و رسوم فعالیتهای آنها فراهم آوردهاســت)پور فرج، 1393 :35 .)بشــر، اولین بازیهای خود را با اســتفاده از مواد و اشــیای خام و طبیعی شروع کرد)قزل ایاغ، 1379 :22 .)برخی از اسباب بازیهای باســتانی، عبارتنداز: چهارچرخهها، گــوزن طالیی، موش ســفالی، مجســمههای کودک، نقش کودکانه، نقشی برای سرگرمی، لوحههای آموزشی، جغجغه باستانی، اسباببازی عیالمی، اســباببازی قیمتی، عروســکهای دستســاز سنتی، عروســکهای بارانخواهی، عروســک بازیچهها و اسباببازیهای آیینی-مذهبی)راوید، 1393.) چهارچرخهها)تصویر1 ،راســت(، یادآور اســباببازیهای امروزی، ماننــد اتومبیلها و چهارچرخههایی هســتند که کودکانمان با به حرکت درآوردنشــان تحــرک بیشتری را تجربه میکنند. این پیکرکهای مفرغی کشف شده از مارلیک است و در سه هزار ســال پیش)هزاره اول پیش از میالد( در مناطق شــمالی ایران رواج داشتهاست. ســاخت این وسایل متحرک از سفال و فلز اســت. نمونه-هایی از نوع پیکرک در موزههای مصر و یونان، در مجموعه وسایل مختص به کودکان، به نمایش درآمدهاست)تاج الدینی، 1390 :4 .)در هزاره پیش از میالد، پیکرکهای حیوانی به شکلهای مختلفی ساخته میشدند. این اســباببازیها با اقتباس از گونههای مختلف حیوانی هســتند که در زیســتبوم منطقه وجود داشتهاند. میتوان گفت این مجسمههای اسباببازی، به منظور آشنایی و الفت بیشتر کودک با محیط طبیعی پیرامونش ســاخته شدهاســت. مثل همین پیکرک مفرغی)تصویر1 ،چپ(، که در مارلیک گیالن کشــف شده و قدمتش به ســه هزار سال پیش)هزاره اول پیش از میالد( برمیگردد)راوید، 1393.) تعدادی از مجسمههای کوچک)تصویر 2 ،راست(، نه در قبور پیدا شدهاند، نه در معابد و نه در هیچ مکان دیگری که جنبه تقدسی داشتهباشــد. به همین دلیل، این فرضیه را که اصوال این مجسمهها، جنبه اسباببازی داشتهاند و بهصورت روزمره مورد استفاده کودکان بودهاند، قوت میبخشد. هرچند برخی معتقدند، این مجسمههای مفرغی، کارکردی آیینی و حتی تزیینی داشــتهاند. قدمت این نوع از مجســمهها، به پیش از میالد برمیگردد و در لرستان کشف شدهاند. مجسمه سفالین موش)تصویر 2 ،وسط(، در نیشــابور کشف شده و متعلق به ۹۰۰سال پیش)پنجم هجری( میباشــد. ابعاد کوچک این مجسمه، ۵/۸ در ۷/۵ سانتیمتر، این احتمال را – که بازیچه دســت کودکان بوده- بیشتر تقویت میکنــد. از آنجا که شناخت این حیوانات، برای کودک و بازی با آنها، در شناخت کودک با موجــودات محیط پیرامونش نقش اساســی دارد، میتوان پذیرفت که شــیوههای مختلف آشــنایی کودکان با اینگونه جانــوران، از قدیم مورد توجه بودهاســت)راوید، تصویر 1 :سمت راست: چهارچرخه مفرغی؛ سمت چپ: مجسمه گوزن کشف شده در مارلیک)تاج الدینی، 1390 :4.) مبانی نظری هنرهای تجسمی شماره7 ،بهار و تابستان 1398 135 1393 .)سفالینههای منقوش به نقوش کودکانه، این گمان را تقویت میکنند که این آثار، برای جلب توجه کودکان بوده و یا با نگاه و توجهی ویژه به کودکان، ساخته و نقاشی میشدند. به نظر میرسد، ظروف منقوش، نقش کودکان امروزی را تداعی میکنند. این تکه ســفال منقوش در تل باکون فارس کشف شده و مربوط به هفت هزار ســال پیش)هزاره پنجم پیش از میالد( است)تاج الدینی، 1390 :3 .) نقش انســانی در ابعاد بسیار کوچک) 4/3 ســانتیمتر(، در نهایت سادگی، روی صفحهای ســیمین حکاکی شدهاست. میتوان حــدس زد کــه این پــاک ســیمین)تصویر 3 ، راســت(، متعلق به کودکی بوده و به منظور ســرگرم کردن او ساختهشدهاســت. باید توجه داشــت از آنجایی که این اثــر، از قبور یا مکانــی با کاربــری آیینی بهدســت نیامده، میتوان کارکرد اســباب بازی بــودن آن را قوی دانســت. پالک ســیمین متعلق به ۲۶۰۰ تا ۲۷۰۰ ســال پیش)6۰۰ ـ 7۰۰ پیــش از میالد( و در لرســتان کشــف شدهاســت. لوحهای آموزشی)تصویر 3 ،وســط( به تعداد زیاد، در شوش بهدست آمده و احتماال برای آموزش کودکان بودهاست. این اشــیا، لوحههایی گلین با خط میخی ســومری، به قطر8/3 ســانتیمتر، که متعلق به چهار هزار ســال پیش)هزاره دوم پیش از میالد( اســت. نکته قابل توجه اینجاست که امروزه نیز برخی از مراکز آموزشــی و فرهنگی جهــان، در آموزش خطوط باســتان به نوآموزان از روش آموزشی موجود در این لوحهها، استفاده میکنند)راوید، 1393 .)جغجعه باستانی، احتماال میتواند یک اسباب ســرگرمی کودکانه باشد. شی سفالی، که کارکردی همچون جغجغههای امروزی داشته و نمونههای سفالی و فلزی زیادی از آن در شوش به دستآمده و کاربری آن غیر از حدس بازیچه بودنش مشــخص نیست. این شی با ۱۲ ســانتیمتر بلندی، متعلق به چهار هزار تا سه هزار ســال پیش)به اواخر هزاره دوم پیش از میــاد و اوایل هزاره اول پیش از میالد( اســت)تصویر3 ،چپ(. اسباب بازی عیالمی)تصویر4 ،)شی سفالین، احتماال یک نمونه جغجغه به صورت مجسمهای حیوانی است. این شی، ارتفاعی بهبلندی ۳/۵ ســانتیمتر دارد و مربــوط به دوره عیالمی اســت. این نمونه به همراه نمونههای زیاد دیگری که شکلهای حیوانی دارند، شــاید جلبتوجه بیشتری برای کودکان داشتهاند. تصویر4 :جغجغه سفالی)ماخذ: تاج الدینی،1390 :4) تصویر2 :سمت راست: مجسمههای کوچک لرستان؛ وسط: موش سفالی کشف شده در نیشابور)ماخذ: URL1)؛ سمت چپ: نقش کودکانه با خطوط خالصه شده)ماخذ: تاج الدینی، 1390 :3.) تصویر3 :سمت راست: پالک سیمین، وسط: لوح آموزشی، سمت چپ: جغجغه سفالین عیالمی)ماخذ: تاج الدینی،1390 :4) 136 بررسی سیر تاریخی اسباب بازیهای تمدن ایران باستان همچنین گمان زده میشود که نمایانگر رفاه بیشتر خانواده و طبقه اجتماعی باالتر کودک بودهاســت؛ چرا که نسبت به جغجغههای ســادهتر، ارزش بیشتری از جهت تکنیک کار داشتهاست)تاج الدینی، 1390 :4 .) اســباب بازی اشــرافی)تصویر5 ،راســت(، مربوط به نمونه بسیار زیبا و مجسمهای شیشــهای متعلق به دوره ساسانی، که در شوش کشف شده اســت و فقط ۱/۷ سانتیمتر ارتفاع دارد. میتــوان اینگونه، حدس زد که احتماال اســباببازی کودکی بوده که در خانوادهای با درجه اجتماعی باال، پرورش مییافته اســت؛ همانگونه که امروزه، بازیچــه کودکان در طبقات اجتماعــی گوناگــون متفــاوت و از ارزش هنری و اجتماعی مختلفی برخوردار اســت)تاج الدینی، 1390 :4 .) عروسک ســنتی دستساز)تصویر5 ،وســط(، زیر مجموعه هنر قومی اســت. هنر قومی، نوعی هنر سنتی است که ریشه در شیوه زندگی مردم عادی یک کشــور یا یک ناحیه دارد؛ و شامل اشیایی است که به روال ســنتی، توسط صنعتگران فاقد آموزش رسمی ساخته میشــوند. کارشناسان امروزی معتقدند که هنر قومی، سنت مســتقلی در طرح و صناعت دارد. هنر قومی از تغییر سلیقههای روز، کمتر تاثیر میپذیرد؛ روشهای آن در یک محل از نســلی به نسل دیگر میرسند و الگوهای ســنتی آن با انــدک تغییراتی، پایــدار میمانند. استمرار هنر قومی ناشی از تداوم روستانشینی یا ایلنشینی بودهاســت)پاکباز، 1387 :656 .)جغرافیــای متنوع ایران، باعث پدیدار شــدن ملیتهای بومی در این ســرزمین شده و این تنوع قومی از دیرباز، منجر به تولید اشــکال بسیاری از هنرهای بومی، مانند عروسکهای سنتی شده است. عروسک بارانخواهی)تصویــر5 ،چــپ(، نمونهای از عروســکهای دستساز سنتی میباشد؛ در آیینهای بارانخواهی، اصل بر به دنبال آب گشتن اســت. آبی که حاصل باران است؛ بارانی که ایزدان نگاهبان آنند و باران به فرمان آنان به کشــتزارها، بیابانهای خشک، کوهســتانها و دریاها و هرجا که خاک یا سنگ و یا آب باشــد، فرو میریزد. عروسکهای بارانخواهی به ســه صورت در آیینها، حضور و ظهور دارند که دو صورت آنها با اشیا ساخته میشود. شی اول، دو تکه چوب است که به شــکل چلیپا به یکدیگر متصل میشوند؛ شــی دوم، انواع قاشق یا آبگردان است. شی سوم، ظهور عروسکها به هیبت انسانی است، که به شکل عروســک در می-آید)عظیم پور، 1389 :134.) عروســک- بازیچههای اقوام ایرانی، ماننــد دیگر اقوام و ملل برای بازی کودکان و گاه بزرگساالن ساخته میشوند. شکل ظاهری بســیار متنوع و لباس، صورتسازی، تزیینات و مواد متاثر از فرهنگ اقوام هر منطقه ایران اســت. درساخت اغلب عروسکها، از آدم با جنسیتهای مذکر و مونث، الگوبرداری شدهاست)همان: 535 .)همچنین، بسیاری از اسباببازیها در جوامع ابتدایی و ســنتگرا، از ویژگــی جادویی و آیینی ـ مذهبی، برخوردار بودند. گاه این اشیا را به عنوان تعویذهایی برای دور کردن شرها و شیاطین زیانکار به کودک میدادند و گاه برای گذر از دورانکودکی به بلوغ و نوجوانی، آنها را به خدایان پیشکش میکردند. حتى در برخی جوامع باستانی، در مراسم تدفین کودکان، اســباببازیهایی را همراه آنها دفن میکردند؛ تا کودکان آن اشیا را به ربالنوعها و خدایان جهــان ارواح، تقدیم کنند. در جوامع باســتانی، ویژگیهای مذهبی، اجتماعی و اقتصادی زندگی با ساخت و طراحی نوع اسباببازیها و کاربرد آن در عرصههای مختلف جامعه پیوند دارد)گرجیان، 1395 :74 .) تحلیل توصیفی و محتوایی تحلیل در این پژوهش، مربوط به اسباببازیهای تمدن ایران تصویر5 :سمت راست: اسباببازی اشرافی؛ وسط: عروسک سنتی دستساز؛ سمت چپ: عروسکبارانخواهی)ماخذ: عظیم پور، 1389 :134-140.) مبانی نظری هنرهای تجسمی شماره7 ،بهار و تابستان 1398 137 باستان اســت. در این دوره، تنوع در اســتفاده از مواد سفال، مفرق، شیشه و…، در ساخت اســباببازی دیدهمیشود، که خود بر ظرافت و کارکرد اســباببازی موثر بودهاســت. برای مثــال در در دورههای تاریخی مختلف، از ســفال و مفرغ و با پیشرفتهای بیشتر از نقره و شیشه برای قشر مرفه جامعه، اسباببازیهایی ساخته شده-است. طبق آنچه از چند و چون بازیهای سنتی پیداســت، این بازیها از ابزار بسیار سادهای بهره میگرفتند و در بیشتر موارد نیز دســت بازیکنندگان بودند. اسباببازیها انواع مختلفی دارند؛ ممکن است بسیار بسیط و ساخته شده از وسایل دمدســتی، یا پیچیده و دارای قطعات و تکههای بسیار باشند. اسباببازی، صرفا برای بازی در نظر گرفته نشدهاســت؛ بلکه بیشتر عملکرد آن و یا حتی بحث آموزش از طریق شبیهســازی موجــودات مورد توجه بودهاست. اسباببازیهایی چون موش سفالی، مجسمههای کوچک مفرغی، گــوزن پیدا شــده در تپــه مارلیک، همه بهگونهای برای آشــنایی کودکان با محیط اطراف و شناخت موجودات و پــرورش قوه تخیل کودکان اســت. از منظر فرم نیز میتوان خاطر نشــان کرد که با توجه به کاربرد آموزشی اســباببازیهای ابتدایــی و شبیهســازی دنیــای اطراف، اسباببازیها در ابتدا، از سادهترین و ملموسترین فرم ممکن برخوردار بودهاند و با گذر زمان و پیشــرفت و تکامل انسانی با بررسی عروسکهای بهدست آمده، شاهد فرمهای ظریفتر و دقیقتر نسبت به گذشتهاست. وسایل بازی مناســب، بهراحتی میتوانند تصورات و مفاهیم ذهنی کودک را گسترش دهند؛ چون کودک نه تنها از بازی کردن با آن وسایل احساس خستگی نمیکند، بلکه در هر بار -که به بازی با آن وسایل مشغول میشود- میتواند بهگونهای متفاوت از آنها برداشت نماید و از این طریق، بر وسعت دامنه تصورات و اندیشههای خود بیافزاید)نجاتی، 1397 :67 .)در حیطه اسباببازیهای کاربردی کشف شده، تعدادی جغجغه و قمقمهای سفالی است که از سه حیطه جسمانی، اجتماعی و عاطفی -که طبق نظریه روانشناســان بازی و اسباببازی ُعدهــای زندگی یک کودک، جزو اصلیتریــن و مهمترین ب کودک است- میتوان از آن برای رشد اجتماعی، شخصیتی، هوشی و… بهره گرفت)مطهری، 1386 :127)؛ که در جدول شــماره 2 بررسی شدهاســت. از نظر جســمانی این وسایل برای تقویت حواس پنجگانه مناســب میباشــد؛ برای درک بهتر، میتوان جغجغه سفالی باستانی کشــف شده را مثال زد. استفاده از ســفال و لمس آن سبب تحریک حس المسه، وجود حفرهها سبب تحریک حس بینایی و همچنین صدایی که اسباب-بازی توســط همان حفرهها ایجاد میکند، سبب تحریک حس شنوایی کودک میگردد. همچنین رشد مهارت ارتباطی و مدیریت احساســات نیز در هر یک از حیطههای اجتماعــی و عاطفــی قــرار میگیرد)هیــوز، 1384 :53 .) اسباببازی برای تقویت تواناییهای هوشی، افزایش خالقیت و شکوفایی استعداد در حیطه رشد شناختی و همچنین رشد مهارت ارتباطی و اجتماعی کودکان در حیطه رشد اجتماعی میباشد؛ که برای مثال، میتوان اسباببازیهایی را ذکر کرد که از جنس شیشه و پالک نقره کشف شــدهاند؛ البته تنها از نظر هویت اصلی آنها، نه از لحاظ مواد استفاده شده. نکته قابل توجه این اســت که کودک، باید بتوانــد آزادانه از اســباببازيهایش اســتفاده نماید؛ به آنها دست بزند و در صورت تمایل تغییراتی را در آنها بــه وجود آورد. همچنین اسباببازي، باید با سایر وسایل محیط زندگی کودک تناسب و هماهنگی داشــته باشــد؛ تا کودک بتواند بهراحتی از آن استفاده کند و با زندگی واقعی خود پیوند دهد. طی تحقیقات انجام شده، میتوان شــاهد الواح گلی، بود که برای آموزش از آنها استفاده شدهاســت و برای افزایش تواناییهای هوشی و افزایش روحیه همکاری و مشــارکت کودکان بودهاست. در زمره عروسکها نیز سه دستهبندی آیینی-مذهبی، تفریحی- ســرگرمی و فرهنگی-ارزشــی وجود دارد که هریک، برای تقویت یکی ازمهارتها و یا برای انجــام عملی خاص در نظر گرفته شدهاست)گرجیان، 1395 :77.) عروســکهای آیینی-مذهبی، برای دور کردن شــر بوده و بیشتر کاربرد مذهبی داشتهاند. به نظر میرسد، عروسکهای دستساز سنتی و عروسکهای بازیچه برای تفریح، سرگرمی، آشنایی با ارزشهای حاکم بر جامعه و تقویت حس احترام و ارزشگذاری به خود و دیگران استفاده شدهاست. در نهایت، عروسکها با شــکلهای گوناگون برای اســتفاده در مراسم بارانخواهی -که بهنوعی مراســم مذهبی قلمداد میشود- به عنوان پیشــکش و همچنین در جهت افزایش خالقیت و آفرینندگی و پرورش تخیل و تقویــت روحیه ارزشگذاری برای کودکان، مناسب بودهاست)همان: 78 .)در دیدگاه کالن، اسباببازي، باید با ارزشهای حاکم بر جامعه تناسب داشته 138 بررسی سیر تاریخی اسباب بازیهای تمدن ایران باستان باشد؛ زیرا کودک طی بازی، با ارزشهای موجود آشنا میشود. ابزار و وسایل بازی -که در اختیار کودک قرار میگیرد- نمادی از وســایل حقیقی هســتند، که باید ضمن هماهنگ بودن با فرهنگ جامعه، مورد عالقه کودک نیز باشــد. اسباببازي، بايســتي بهگونهاي باشــد که ارزشهاي جامعه را تقويت و تحکيم کند و در ســتيز با آنها قرار نگيرد؛ زيرا يکي از فوايد اين همسویی فرهنگي و ارزشي، فراهمسازي آرامش رواني و عاطفي براي کودک است. جدول1 :ارزش اسباببازیها در حیطههای گوناگون و شرح مزایای هریک)ماخذ: نگارندگان( ردیف حیطه مزایا تقویت حواس پنجگانه، رشد مهارتهای حسی- حرکتی، هماهنگی بین اندامها، مصرف انرژی بدن به بهترین شکل، کسب مهارتهای 1 جسمانی فردی و رشد و تقویت مهارتهای کالمی رشــد مهارتهای ارتباطی و اجتماعی کودک، یادگیری رفتار با دیگــران، افزایش انگیزه همکاری و مشــارکت، تقویت حس احترام و 2 اجتماعی ارزشگذاری به خود و دیگران، رشد اعتماد به نفس و افزایش توانایی ابراز وجود 3 عاطفی شناخت احساسات و هیجانات خود و دیگران، ابراز مناسب عواطف، مدیریت احساساتی چون خشم، توانایی دوست داشتن 4 شناختی تقویت تواناییهای هوشی، افزایش اطالعات، خالقیت و آفرینندگی، شکوفایی استعدادها، پرورش قوه تخیل جدول2 :تحلیل عملکرد و مزایای انواع اسباببازیهای باستانی ایران)ماخذ: نگارندگان( دوره / محل نوع اسباب بازی عملکرد توضیحات کشف چهارچرخــه مفرغی به چهارچرخهها منظور ایجاد تحرک ســه هزار سال ق. م.، مارلیک پیکرک مفرغی، دارای چهار چرخ جهت حرکت، فرم ساده، باعث ایجاد رشد مهارتهای حسی- حرکتی، هماهنگی بین اندامها، مصرف انرژی بدن کودک به بهترین شکل پیکرکهای حیوانی مجسمه گوزن بهمنظور آشنایی بیشتر کودک بــا محیــط طبیعــی پیرامونش ســه هزار سال ق. م.، مارلیک پیکرکهای مفرغی و موش ســفالی، الهام گرفته شــده از حیوانات، سرگرمکننده، تقویت تواناییهای هوشی، افزایش اطالعات شکوفایی اســتعدادها، پرورش قوه تخیل، افزایش رشــد مهارتهای ارتباطی و اجتماعی کودک، رشد اعتماد به نفس و افزایش توانایی ابراز وجود، ابراز مناســب عواطف، مدیریت احساساتی چون خشم، توانایی دوست داشتن مجســمه کوچــک موش سفالی به منظور شــناخت موجــودات پیرامون توسط کودک نهصد سال ق. م.، نیشابور مجســمههای کوچک مفرغــی بــا کارکــرد احتمالی اسباببازی چهار هزار سال ق. م.، لرستان اسباببازیهای کاربردی ســه هزار سال جغجغه سفالی جغجغههای ســفالی به دو شــکل حیوانی و فرمهای ساده ق. م.، شوش اســتوانهایی شــکل، که به نظر میرســد فرمهای حیوانی مخصوص کودکان خانوادههای تجملی است. افزایش تقویت حواس پنجگانه، کســب مهارتهای فردی و رشد و تقویت مهارتهای کالمی، رشــد مهارتهای ارتباطی و اجتماعی کودک، مدیریت احساساتی چون خشم جغجغــه ســفالی بــه صورت مجسمه حیوانی )تجمالتی( دوره عیالمی، عیالم قمقمه منقش ســفالی کوچک برای اســتفاده کودکان چهارهزار سال ق. م.، کرمانشاه قمقمه سفالی، دارای دو دسته و دهانه ارگونومیک، افزایش رشد اعتماد به نفس و افزایش توانایی ابراز وجود، هماهنگی بین اندامها، کسب مهارتهای فردی مبانی نظری هنرهای تجسمی شماره7 ،بهار و تابستان 1398 139 دوره / محل نوع اسباب بازی عملکرد توضیحات کشف اسباببازیهای تزیینی مجســمه بر روی پالک نقره )تجمالتی( ســه هزار سال ق.م. مجســمههای جنس نقره و شیشه، اســباببازی کودکان با خانواده تجملگرا، افزایش تقویت تواناییهای هوشــی، افزایــش اطالعــات، خالقیــت و آفرینندگی، شــکوفایی استعدادها، پرورش قوه تخیل شناخت احساسات و هیجانات خود و دیگران، ابراز مناسب عواطف، توانایی دوست داشتن، رشد مهارتهای ارتباطی و اجتماعی کودک مجســمه شیشــهای )تجمالتی( دوره ساسانی، لرستان الواح لوحههای آموزشی گلی با خط میخی سومری پیش از میالد، شوش الواح گلی با نقشهای ســاده انســان و خطــوط، افزایش تقویت تواناییهای هوشــی، افزایش اطالعات، خالقیت و آفرینندگی، شکوفایی استعدادها، پرورش قوه تخیل رشد مهارتهای ارتباطی و اجتماعی کودک، یادگیری رفتار با دیگران، افزایش انگیزه همکاری و مشارکت، تقویت حس احترام و ارزشگذاری به خود و دیگران، رشد اعتماد به نفس و افزایش توانایی ابراز ســفالینههای منقوش بــه نقــوش کودکانه و استلیزه پیش از میالد، تــل باکــون، فارس عروسکها عروسکهای دستساز سنتی با نقوش بومی از پیش از میالد تا کنون، نقاط مختلف ایران افزایش رشــد مهارتهــای ارتباطــی و اجتماعی کودک، یادگیری رفتار با دیگران، افزایش انگیزه همکاری و مشارکت، تقویت حس احتــرام و ارزشگــذاری به خــود و دیگران، تقویت تواناییهای هوشــی، افزایش اطالعــات، خالقیت و آفرینندگی، شــکوفایی اســتعدادها، پرورش قوه تخیل، شناخت احساسات و هیجانات خود و دیگران، ابراز مناسب عواطف، توانایی دوست داشتن عروسکهایی با اشکال گوناگون برای استفاده در مراســم درخواست باران از پیش از میالد تا کنون، نقاط مختلف ایران تقویت تواناییهای هوشــی، افزایش اطالعات، خالقیت و آفرینندگی، شکوفایی استعدادها، پرورش قوه تخیل آیینی- مذهبی اســباببازیهایی برای دورکردن شر و استفاده در مراســمهای آیینی و مذهبی از پیش از میالد تا کنون، نقاط مختلف ایران شناخت احساسات و هیجانات خود و دیگران، ابراز مناسب عواطف، مدیریت احساساتی چون خشــم، توانایی دوست داشــتن، افزایش انگیزه همکاری و مشارکت، تقویت حس احترام و ارزشگذاری به خود و دیگران نتیجهگیری بــازی از نیازهای ضروری کودک اســت. کــودکان در حین بازی، بســیاری از مهارتهــای الزم را بــرای زندگی آینده کســب میکنند. برخی از بازیها، نیاز به ابزارهایی دارند که در اصطالح، اسباببازی نامیده میشود. نتایج تحقیق حاضر، نشان میدهد اسباببازی کودکان در ایران باستان، بهلحاظ ساختاری و فرمی، در انطباق کامل با ساختار جامعه آن دوران و تحت تاثیر مســتقیم فرهنگ و آداب و رسوم زمان بودهاند. بسیاری از اســباببازیها در آن دوران، از ویژگی جادویی و آیینی- مذهبی برخــوردار بودند و بهعنوان پیشــکش برای خدایان و یــا درک بهتر محیط اســتفاده میشــدند. اکثر اســباببازیهای متعلق به کــودکان اقشــار ثروتمند آن دوران، جغجغه، تندیسهای نقره و مجســمههای شیشهای بودهاست. با گذشت زمان و افزایش هوش و تواناییهای بشر، اسباببازی، جایگاهی خاص برای سرگرم کردن افراد بزرگ و کوچک پیدا کردهاست. در دوران گذشته، کودکان خالقتر بودند و خودشان وسیله اسباببازی و سرگرمی خودشان را با کمترین امکانات، طبق فرهنگ و جغرافیای محل زندگی خود میساختند. نکته حائز اهمیت، توجه به حیطههایی است که اسباببازیها 140 بررسی سیر تاریخی اسباب بازیهای تمدن ایران باستان توانایی اثرگذاری داشــته و دارند. روانشناسان بر این باورند که بازی برای تحول شناختی، عاطفی، اجتماعی و جسمانی کودک ضروریت تمام دارد، بچهها در بازي ممكن است، هدف مشخصي نداشــته باشند؛ ولي بســياري هدفهاي اساسي ترتيبي را در زمينه اجتماعي، عاطفــي، عقالني و بدني براي كودكان از طريق بازي ميتوان تامين نمــود. بازي، بچه را از حال تفرد خارج ميســازد و روح همكاري، اشتراك ساعي و رفاقت را در او بهوجود ميآورد )شــريعتمداري، 1393 :34 .) با جمعبندی اطالعات حاصل از جدولهای 1و 2 ،که شامل خالقیت و آفرینندگی، افزایش رشــد مهارتهای ارتباطی و اجتماعی، پــرورش قوه تخیل، افزایــش انگیزه همکاری و مشارکت و … میباشد و مطالعه و بررسی نظریات روانشناسان بازی کودک، میتوان به این نتیجه رسید که در طول تاریخ، اسباببازیها، بیشترین تاثیر را در حیطه اجتماعی بر روی کودکان گذاشتهاند. رشــد مهارتهای ارتباطی و اجتماعی کودک، یادگیری رفتار با دیگــران، افزایش انگیزه همکاری و مشــارکت، تقویت حس احترام و ارزشگــذاری به خود و دیگران، رشــد اعتماد به نفس و افزایش توانایی ابراز وجود، مهمترین مزایا و اثرات مثبتی است که کودک، حین استفاده از غالب اسباببازیها از آن بهرهمند شدهاست. پس از مزایای حیطه اجتماعی، حیطههای شناختی، عاطفی و جسمانی به ترتیب و با تفاوتهای نســبی بر روی روان و جسم کودکان تاثیرگــذار بودهاند. نکته بســیار قابل توجه، اینجاســت که فطرت انسان، در طول تاریخ تغییر نمیکند؛ بنابراین، نیازهای اولیه کودکان امروز با کودکان دوران کهن، یکســان است؛ بنابراین، شکل پاســخدهی به نیازهای کودکان نیز قاعدتا از مشــابهتهایی برخوردار خواهدبود. با این توضیح، میتوان انتظار داشت، توجه به نگرش، ســلیقه و راهکار بشر در طول سالیان دراز و در تمدنهای گوناگون به اسباببازی، برای پدر و مادر امروزی خالی از لطف نباشد. منابع -احمدیزاده، زهرا)1387« .)بازیهای کهن ایران«، کتاب ماه هنر، شماره 123 ،54-58 . -بلوکباشی، علی)1386 .)بازیهای کهن در ايران، تهران: دفتر پژوهشهای اسالمی. -پاکباز، رویین)1378 .)دایره المعارف هنر، تهران: فرهنگ معاصر. -پورفرج، اکبــر)1393« .)تحلیل قاپبازی بهعنوان قدیمیترین و پر اســتمرارترین بازی در ایران براســاس دادههای باستانشناســی و مردمشناسی«، انسانشناسی، دوره 4 ،شماره 1 ،68-73 . -تاجالدینی، زهره)1390 .)تحقیق و بررسی در جهت طراحی وســیله سرگرم کنندهای برای آموزش و تقویت قدرت تجسم و تصور سه بعدی کودکان، پایان نامه کارشناسی طراحی صنعتی، تهران: دانشگاه الزهرا. -خنجی، امیرحسین)1380 .)تاریخ ایران باستان، تهران: کتابناک. -خوشحال، امیر و مجاوری کلور، محسن)1394 .)قوم نگاری قوم تالش)با نگاهی گذرا بر آداب و رسوم)هویت( تالش زبانان گیالن(، گیالن: همایش ملی تالششناسی. -شريعتمداري، علی)1393 .)روانشناسي تربيت، تهران: بینالملل. -صادقی نائینی، حسن)1393 .)روش تحقیق در طراحی، تهران: وارش. -عظیمپور، پوپک)1389 .)فرهنگ عروسکها و نمایشهای عروسکی آیینی و سنتی ایران، تهران: نمایش. -قزل ایاغ، ثریا)1379 .)راهنمای بازیهای ایران، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی. -گرجیان، فریبا)1395« .)عروسک دستساز سنتی)لیلی دستی یا بویگ( در فرهنگ قوم لر«، چیدمان، سال پنجم، شماره ۱۶ ،74-81 . -مجیدزاده، یوسف)1387 .)تاریخ و تمدن ایالم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی. -مطهری، محمدرضا)1386 .)راهنمای انتخاب اسباببازی)با تاکید بر روانشناسی بازی(، تهران: البرز. -نجاتی، بهاره)1397 .)طراحی اسباببازی با هدف درک مفهوم تعادل کودکان، پایاننامه کارشناسی طراحی صنعتی، تهران: دانشگاه الزهرا. -نیشابوری، ابومنصور)1368 .)کتاب تاریخ ثعالبی، تهران: نقره. URLsهیوز، فرگاس پیتر)1384 .)روانشناسی بازی، ترجمه کامران گنجی، تهران: رشد. 318/com.arqir://http. URL1- -راوید، انوش)1393 .)تاریخ اسباببازی در ایران، وب سایت ارگ ایران)URL1.)تن کنید…
نحوه انتخاب الکترونیک تناسب اندام
|
|
دیدگاه خود را بیان کنید.